Terapia ręki dziecka w spektrum autyzmu

U większości dzieci ze spektrum autyzmu konieczne jest rozwijanie sprawności manualnej. Zajęcia terapeutyczne powinny bazować na globalnie postrzeganych problemach tej grupy dzieci i jednocześnie poprawiać ich funkcjonowanie sensomotoryczne, komunikacyjne, społeczne a w rezultacie prowadzić do celu nadrzędnego - usamodzielnienia dziecka.

Osoby z autyzmem często charakteryzuje specyficzna postawa (pochylenie) i chód. Niektóre partie mięśni są słabo rozwinięte, co powoduje, że dzieci poruszają się niezgrabnie, mają trudności z wykonywaniem niektórych ćwiczeń ruchowych, wydają się niezdarne. Podczas pisania chwyt ołówka lub długopisu jest niewłaściwy, podobnie, jak nacisk dłoni, który też bywa zbyt mocny. W terapii ręki wykorzystujmy zatem zabawy i ćwiczenia stymulujące wszystkie zmysły dziecka i pozwalające mu właśnie poprzez zabawę osiągać sukcesy. Pamiętajmy o tym, że dziecko z autyzmem wybiera zabawy powtarzalne i oparte na stereotypowym zachowaniu, zainteresowaniu pewnymi przedmiotami lub ich częściami, np. kręcenie kółkami auta. Zabawki często nie służą mu do typowej zabawy. Dzieci te nie są też zainteresowane działaniami, w których trzeba kogoś naśladować. Późno rozwija się u nich tzw. zabawa symboliczna, np. zabawa w lekarza, w sklep. W terapii dziecka z autyzmem warto zatem wybierać zabawy jasne i proste, mające początek i koniec, układanki, wieże z klocków, zabawy z użyciem lalek, zwierząt, pacynek. W terapii ręki dziecka z autyzmem ćwiczymy jednocześnie naśladowanie, które jest niezwykle istotne w codziennym funkcjonowaniu. Dzięki niemu dziecko nie tylko nabywa nowe umiejętności, ale także uczy się mówić. Podczas nauki naśladowania prosimy dziecko: „zrób tak/zrób to” i pokazujemy czynność lub ruch, które dziecko ma powtórzyć. Może to być np. zaciśnięcie dłoni, podniesienie ręki, pomachanie, tupnięcie nogą, podskok, włożenie klocka do pudełka. Na początku warto pomóc dziecku w poprawnym naśladowaniu. Warto także postarać się, by każda ćwiczona przez dziecko czynność była prawidłowo wykonana. W ten sposób zachowanie utrwala się, a jednocześnie dziecko nie doświadcza niepowodzenia. To, co najbardziej zmotywuje je do działania, to doświadczenie sukcesu. Dlatego, zwłaszcza na początku nauki, można pomagać mu manualnie. Stojąc za dzieckiem, delikatnie prowadźmy jego ręce we właściwym ruchu, a następnie powtarzajmy zadanie, stopniowo zastępując pełną pomoc delikatną podpowiedzią. Dążmy do tego, aby dziecko wykonało czynność bez naszej podpowiedzi.

Dzieci z autyzmem mogą potrzebować dostosowania materiałów używanych podczas terapii ręki do ich specyficznych potrzeb, np. zeszytów z większą liniaturą, materiałów przedstawiających w sposób graficzny omawiane treści, tekstów napisanych większą czcionką, kart pracy dla konkretnego ucznia itp. Dobierając pomoce edukacyjne warto również zwrócić uwagę, czy są one odpowiednie ze względu na zaburzenia sensoryczne występujące u dziecka. W bezpośrednim kontakcie z dzieckiem autystycznym często może okazać się, że istotna jest dbałość o zachowanie odpowiedniego dystansu fizycznego. Niektóre dzieci ze spektrum autyzmu rezygnują z kontaktu, gdy nauczyciel lub inna osoba stoi zbyt blisko. Wówczas zwiększenie dystansu na bezpieczną dla dziecka odległość, pozwala na podjęcie współpracy. Warto również zapytać samo dziecko, czy można podejść bliżej lub je dotknąć.

Nawet najlepiej prowadzona terapia nie spełni swej roli, jeśli osoba z autyzmem będzie żyła w niechętnym i nierozumiejącym jej środowisku. Dlatego ważne jest przygotowanie osób przebywających w tym samym otoczeniu do specyfiki kontaktu z osobą z autyzmem.

W organizacji otoczenia dziecka ważne jest:

• dostosowanie wartości stymulacji dostarczanej przez otoczenie do potrzeb dziecka w taki sposób, żeby środowisko nie było ani zbyt stymulujące, ani nadmiernie ubogie;

• uczynienie środowiska bardziej bezpiecznym poprzez zapewnienie dziecku możliwości przewidywania i kontrolowania wydarzeń; uczynienie środowiska przewidywalnym, uporządkowanym i stabilnym sprawia, że jest ono odbierane jako mniej zagrażające;

• unikanie gwałtownych zmian, stopniowe ich wprowadzanie i poprzedzanie odpowiednim przygotowaniem;

• zapewnienie dziecku zajęć ruchowych sprzyjających regulacji poziomu pobudzenia i redukcji napięcia.

Organizacja otoczenia

Zewnętrzne bodźce wzrokowe i słuchowe mogą łatwo przytłoczyć dzieci z autyzmem, których integracja sensoryczna jest zaburzona. Kontrolowanie otoczenia w sali do prowadzenia terapii w prosty sposób pozwala zmaksymalizować zdolność utrzymania koncentracji i zorganizowania przez dziecko. W tym celu należy:

✓ najbardziej, jak to możliwe, ograniczyć liczbę zbędnych materiałów, które zawieszone są na

ścianach lub suficie;

✓ przechowywać przyrządy i materiały pomocnicze w plastikowych pojemnikach lub w osobnym pomieszczeniu;

✓ upewnić się, że wszystkie materiały można poukładać w przeznaczonym do tego i odpowiednio oznakowanym miejscu. Jako pomoc można przygotować obrazek przedstawiający rozmieszczenie przedmiotów w/na biurku, ławce;

✓ zamknąć drzwi do sali, aby ograniczyć liczbę impulsów słuchowych dobiegających z korytarza. Wskazane jest posadzenie dziecka cierpiącego na nadwrażliwość sensoryczną lub łatwo rozpraszającego się, z dala od otwartych okien i drzwi;

✓ zrezygnować również ze świetlówek źle wpływających na zaburzone sensorycznie dziecko;

✓ unikać kontrowersyjnych wzorów, na przykład pasków czy szachownicy.

Strukturyzacja otoczenia

Problemy dzieci autystycznych z planowaniem czynności i realizacji planu działania stają się dla nich mniejsze, gdy w środowisku istnieją stałe struktury odnoszące się do poszczególnych zajęć czy form aktywności. W takim środowisku dokładnie wiadomo, co, kiedy i gdzie będzie się działo. Dziecko wówczas dobrze wie, czego się od niego oczekuje. W ustrukturalizowanym środowisku wyodrębniamy strefy (miejsca), w których dane czynności mają miejsce. Dziecko wie, do której części sali powinno przejść, jeśli w planie znajduje się określony rodzaj zajęć. Strukturalizacji otoczenia sprzyja opracowanie schematów aktywności (oraz ich przedstawienie w czytelny dla dziecka sposób, na przykład w formie obrazków symbolicznie przedstawiających poszczególne zajęcia, które danego dnia będą się odbywały). Schematy te są zazwyczaj sporządzone w taki sposób, że po zakończeniu jednego zadania (rodzaju aktywności), dziecko może zdjąć kartkę z jego symbolem i odłożyć ją do przeznaczonego pudełka. W ten sposób łatwo orientuje się, co czeka je za chwilę, bowiem następny w kolejności obrazek przedstawia ten właśnie punkt programu dnia. Oczywiście, jeśli dziecko potrafi czytać, kartki mogą zawierać nazwy czynności. Podobną rolę pełnią koszyki zawierające wszystkie przedmioty potrzebne dziecku do wykonania danego zadania. Jeśli na przykład polega ono na wycięciu kółka z papieru, w koszyku znajdują się nożyczki i kartka z narysowanym kołem, z której ma być ono wycięte. Ten zabieg pomaga dziecku w koncentrowaniu uwagi na tych obiektach, które są niezbędne do wykonania zadania. Koszyczek z odpowiednimi przedmiotami może mieć naklejony obrazkowy symbol czynności – taki sam będzie się znajdował na planie dnia.

Literatura: Terapia Ręki – wspomaganie pisania i umiejętności motorycznych. Dorota Majcher